3-3-آبياري سطحي
آبياري سطحي يا ثقلي يکي از روشهاي آبياري است که در آن عمل انتقال آب از منبع آب تا پاي گياه از طريق نيروي ثقل صورت مي گيرد . اين روش با قدمتي چند هزار ساله امروزه نيز رايج ترين روش آبيارياست. آبياري سطحي بسته به وضعيت توپوگرافي و نوع محصول با روشهاي مختلفي انجام مي شود که عبارتند از روش نواري، روش جوي و پشته يا نشتي، روش شياري، روش کرتي يا حوضچه اي يا غرقابي، روش جويچه هاي تراز، روش ديوارهاي تراز، روش سيلابي.
در محدوده اراضي پایاب سد صومعه علیا به استثناي محدوديت منابع آب ، عوامل توپوگرافی , شامل شیبهای غیر یکنواخت و زیاد ، جهات مختلف شیب ، وجود اراضی تپه ماهوری نیز عامل محدود کننده شدید برای روشهای آبياري سطحي هستند .
مزایا و محدودیتهایی که بر روشهای آبیاری سطحی مترتب است عبارتند از :
الف- مزاياي آبياري سطحي
- آبياري سطحي توسط زارعين كاملا شناخته شده است .
- روش آبياري سطحي در انتقال و توزيع نياز به تأسيسات پيچيده ندارد.
- نگهداري و بهره برداري از تأسيسات مربوط به آبياري سطحي آسانتر است.
- توسط سيستم آبياري سطحي مي‌توان در مدت زمان نسبتاً کمي حجم قابل ملاحظه اي آب را به مزرعه تحويل داده و در سطح قطعات آبياري توزيع نمود.بعبارت ديگر در اراضي تحت آبخور شبكه هاي مدرن روش سطحي با مدولهاي بالاي آبياري تناسب بيشتري دارد.
- بدليل وجود املاح در آب آبياري با منشاء منابع سطحي ( رودخانه ها)نفوذ عمقي ناشي از آبياريسطحي باعث آبشويي اراضي و کنترل شوري خاک شده و نياز به آبشوئي سنگين در برخي از فصول را مرتفع مي سازد.
- آبياري سطحي در مناطقي که داراي خاک بسيار سنگين و ريز بافت و يکدست و عميق است , بهتر اعمال مي شود.
- با افزايش سرمايه گذاري براي تسطيح و شيب بندي زمين و مديريت صحيح در سطح مزرعه مي توان به راندمان‌هاي کاربرد مناسبي در سطح مزرعه دست يافت .
ب- محدوديتهاي آبياري سطحي
از جمله محدوديتهاي عمده آبياري سطحي مي توان به موارد زير اشاره كرد:
- در صورت عدم طرح و اجراي صحيح روشهاي آبياري سطحي و فقدان مديريت خوب در مزرعه راندمان كاربرد آبياري سطحي بشدت تنزل يافته و مي‌تواند عواقب نامطلوبي براي كشاورزي در منطقه بدنبال داشته باشد.
- آبياري سطحي بايد همواره با زهكشي كامل خاك چه به صورت طبيعي و چه بصورت مصنوعي همراه باشد، در غير اينصورت مسائل ماندابي و شوري و قليائيت، قابليت كشت را از اراضي سلب خواهد كرد.
- شيب‌بندي و تسطيح اراضی از الزامات آبياري سطحي است كه در قياس با ساير روشهاي آبياري هزينه اضافي را به طرح تحميل خواهد نمود.
- در صورتي كه آبياري سطحي درست انجام نشود ، ممكن است موجب فرسايش خاك در سراب قطعات و رسوبگذاري در انتهاي قطعات گردد و اين امر هر چند سال يكبار شيب‌بندي و تسطيح مجدد قطعه زراعي را ايجاب نمايد.
در آبياري سطحي صرفنظر از روش مورد استفاده , از زمان ورود آب به قطعه آبياري و تماس با خاك در ابتداي قطعه تا موقعي كه آب داخل قطعه آبياري تماماً در خاك نفوذ كند فرآيندهاي متعددي بوقوع مي پيوندد كه بـــا توجه به شــــكل شماره (1-2)، بشــرح زيـــر تعــريف مي گردند.
- مرحله پيشروي : مرحله پيشروي آب در قطعه از زمان ورود آب به قطعه آبياري شروع شده و تا موقع رسيدن آب به انتهاي قطعه ادامه مي‌يابد.
- مرحله ذخيره : مرحله ذخيره شدن آب در قطعه از موقع رسيدن آب به انتهاي قطعه (پايان مرحله پيشروي) آغاز و تا مرحله قطع جريان ورودي به قطعه تداوم مي‌يابد. در صورتي كه آب ورودي قبل از رسيدن آب به انتهاي قطعه و يا همزمان با آن قطع شود، عمل آبياري فاقد مرحله ذخيره بوده يا طول مدت ذخيره آب صفر مي باشد.
- مرحله كاهش : مرحله كاهش يا نفوذ آب از زمان قطع آب ورودي تا موقعي كه تمامي آب موجود در ابتداي قطعه خاك نفوذ كند, بطول مي‌انجامد و در انتهاي اين مرحله سطح خاك ابتداي قطعه از زير آببيرون مـي‌آيد و لذا به آن , مرحله تأخير در پسروي آب هم اطلاق مي‌شود .
- مرحله پسروي: اين مرحله از آبياري , درست بعد از مرحله كاهش شروع شده و در آن تمامي آب موجود در خاك نفوذ مي‌كند، يعني لبه آب در ابتداي قطعه تا انتهاي آن كه پست‌ترين نقطه قطعه آبياري است عقب‌نشيني مي‌نمايد.
- زمان دوام جريان (Ta): زمان دوام جريان عبارت است از طول مدت زمان از موقع ورود آب به قطعه تا زمان قطع جريان ورودي به قطعه.
- زمان تأخير (Tc): زمان تأخير عبارت از مدت زماني است كه از موقع قطع جريان ورودي به قطعه آبياري تا زماني كه تمامي آب در انتهاي قطعه در خاك نفوذ كند بطول مي‌انجامد.
- فرصت نفوذ (Tm): فرصت نفوذ مدت زماني است كه آب مجال نفوذ در خاك را دارد. فرصت نفوذ در نقاط مختلف قطعه آبياري متفاوت است و از زمان پيشروي آب در هر نقطه آغاز و تا زمان پسروي آب از آن نقطه ادامه مي‌يابد. در آبياري ايده‌آل ، فـرصت نفوذ در سراسر قطعه آبياري يكسان است يعني منحني‌هاي پيشروي و پسروي تقريباً موازي يكديگر مي‌باشند.
آبياري سطحي به روشهاي مختلف از جمله كرتي ، شياري و نواري صورت مي گيرد .